Μοσχόπολη Moscopole, Moskopolje

Ως το τέλος του 17ου αιώνα η Μοσχόπολη ήταν ένας μικρός οικισμός, όμως παρουσίασε αλματώδη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη από τον επόμενο αιώνα. Την περίοδο της μεγάλης ακμής της πόλης, τη δεκαετία του 1730, ο πληθυσμός της είχε φτάσει τις 60.000. Σήμερα είναι ένα χωριό 1.000 περίπου κατοίκων στο οποίο ζούνε αρμονικά οι επτακόσιοι βλαχόφωνοι και 300 αλβανοί κάτοικοί της. Απομεινάρια της ένδοξης ιστορίας της αποτελεί ακόμη και σήμερα ο θεσμός της ΔημογεροντίαςΜάρτυρες της ακμής της είναι οι επιβλητικοί ναοί του Αγίου Νικολάου (1721), του Αγίου Αθανασίου (1721) και των Ταξιαρχών (1722) που κοσμούνται από πολλές και αξιόλογες αγιογραφίες.
Η πόλη κατοικούνταν κυρίως από Βλαχόφωνους Έλληνες, υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα βλαχόφωνα κέντρα, με κύρια ενασχόληση το εμπόριο, την κτηνοτροφία, την κατεργασία μαλλιού, ταπητουργίας και ανάπτυξη βυρσοδεψίας. Περίφημη ήταν η πόλη και για την σιδηρουργία, την αργυροχοΐα και την χαλκουργική της. Πολλοί Μοσχοπολίτες έμποροι στη Βενετία, στη Βιέννη, στην Οδησσό, την Κωνσταντινούπολη και άλλα σημαντικά κέντρα της εποχής ενίσχυσαν οικονομικά την πατρίδα τους και συντέλεσαν στην ίδρυση σχολείου, το 1744. Το σχολείο, με την ονομασία, «Ελληνικόν Φροντιστήριο» εξελίχθηκε σε σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής, το 1744 αναβαθμίστηκε από δωρεές και μετονομάστηκε σε «Νέα ακαδημία».
Εκεί δημιουργήθηκε και το δεύτερο τυπογραφείο στον χώρο του υπόδουλου ελληνισμού (μετά από αυτό της Κωνσταντινούπολης), το 1731, με πρωτοβουλία του ιερομόναχου Γαβριήλ Κωνσταντινίδη. Επίσης τυπώθηκε και το πρώτο τετράγλωσσο λεξικό (Ελληνικής, Αλβανικής, Βλάχικης και Βουλγάρικης γλώσσας).
Η πόλη μνημονεύεται και στην «Νεωτερική Γεωγραφία», γνωστό περιηγητικό έργο του 18ου αιώνα των Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγόριου Κωνσταντά για την ακμή που σημείωνε στον τομέα του πολιτισμού και του εμπορίου.
Το 1769 λόγω της συμμετοχής της πόλης στην προετοιμασία της εξέγερσης του 1770 (Ορλωφικά), η πόλη υπέστη λεηλασίες από μουσουλμάνους Αλβανούς (Τουρκαλβανούς). Σημαντικές καταστροφές έγιναν και από τα στρατεύματα του Αλί Πασά το 1788, που κατόπιν διαταγής του, καταστράφηκαν πολύτιμοι πολιτιστικοί θησαυροί της πόλης.
Η Μοσχόπολη δεν μπόρεσε να ανακτήσει την παλιά της δόξα, συνέχιζε να υπάρχει όμως ως οικισμός μικρότερης εμβέλειας.
Οι κάτοικοί της κατέφυγαν σε περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Πολλοί άλλοι Μοσχοπολίτες μετά την καταστροφή της πόλης τους διακρίθηκαν ως έμποροι, ως τραπεζίτες και ως βιοτέχνες στην Ουγγαρία και την Αυστρία και συνέχισαν την παράδοση των προγόνων τους με γενναίες δωρεές και την χρηματοδότηση κοινωφελών ελληνικών ιδρυμάτων (όπως η οικογένεια Σίνα).
Το 1916 ομάδα Αλβανών ατάκτων λεηλάτησε την πόλη κατά τονΑ' Παγκόσμιο Πόλεμο

Οι εναπομείναντες ιεροί ναοί της μιλάνε ακόμη και σήμερα για το ένδοξο παρελθόν της πόλης.

Ο ναός του Αγίου Νικολάου, λαμπρός και επιβλητικός, δεσπόζει στο κέντρο της Μοσχόπολης. Στο άνω μέρος της εσωτερικής πύλης του ναού διαβάζουμε. Ανιστορήθη ο ναός ούτος τω 175θ / επί του λογιωτάτου Μητροπολίτου Κοριτζάς κ. Νικηφόρου δια χειρός Κωνσταντίνου και Αθανασίου εκ Κοριτζάς. Βασιλικού ρυθμού, αγιογραφημένος από τον Δαυίδ Σελενίτσα (1726). Το τέμπλο του σώζεται ολόκληρο λείπουν όμως οι εικόνες του. Στα αριστερά της εσωτερικής πύλης εικονίζεται ο άρχοντας Μοσχοπολίτης Ευθύμιος Γκίτας ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στην ανέγερση του ναού.

Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η παλαιά Μητρόπολη της πόλης, βρίσκεται στη συνοικία Σάρτζα. Στο ημικυκλικό άνω μέρος της εξωτερικής πύλης διαβάζουμε. "Ει μεν φίλος πέφυκας, εισελθε χαιρων, ει δε εχθρός και βάσκανος και γέμων δόλου πόρρω πέφευγε της πύλης ταύτης 1715".

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Υπάρχουν αγιογραφίες και μία εικόνα του Αγίου επάνω από την κεντρική πύλη με χρονολογία 1721. Και εδώ στην εσωτερική πλευρά της πύλης του ναού διαβάζουμε. "Ανιστορήθη αυτή η στέγη εις 1745 / επιτροπεύοντος του Κυρ. Βρούστου Σωφρόνη / δια χειρός αυταδέλφων Κωνσταντίνου και Αθανασίου εν μηνί Ιουνίου 28".

Ο ναός των Ταξιαρχών διατηρεί ακόμη και σήμερα τη μεγαλοπρέπεια του. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του χτίσθηκε το 1720. Ο ναός έχει αρκετές αγιογραφίες αλλά λείπει εντελώς το τέμπλο του. Πιθανόν να κλάπηκε στις καταστροφές του 1916-1920.

Ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους χτίστηκε το 1760. Κατά την παράδοση των Μοσχοπολιτών η εικόνα του ήταν θαυματουργή. Ο ναός του Προφήτη Ηλία δεσπόζει στη κορυφή ενός κατάφυτου λοφίσκου. Η ύπαρξη κατεστραμμένων κελιών γύρω από τον ναό δείχνει ότι στα χρόνια της ακμής της πόλης, ο ναός ήταν καθολικό Μονής. Συνεχόμενο μετά την εκκλησία. ήταν παλαιότερα και το παρεκκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα. Υπο μορφή ερειπίων συναντάμε τους ναούς της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Δημητρίου.

Η Μονή του Τιμίου Προδρόμου είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της Μοσχόπολης. Σ αυτήν βρήκαν καταφύγιο τα γυναικόπαιδα κατά την καταστροφή του 1769. Η μονή αποτελεί και το αρχαιότερο μνημείο της πόλης. Πάνω από την κεντρική πύλη του κυρίως ναού στο εσωτερικό μέρος διαβάζουμε:
Ανεκαινίσθι ο θείος, και πάνσεπτος ναός ούτος
δια συνδρομάς και εξόδων του τιμιοτάτου και ευγενεστάτου
άρχοντος Κυρ. Κυρ. Γεωργίου Γκούτζο επί έτους ΖΡΜ 1692.
Ανεστορήθη και ενδόξου, προφήτου και βαπτιστού Ιωάννη
δια συνδρομίς κόπου και μόχθου του πανοσιατάτου και καθυγουμένου
κυρίου Αντωνίου ιερομονάχου και δια εξόδων του τιμιοτάτου και ευγενεστάτου
άρχοντος Κυρ. Μιχάλη ιός μακαρίτου Κώστα Μοναχού Καλινίκου
ένεκεν τις ψυχής αυτού άμα συμβίας και τέκνων αυτού Αρχιερατεύοντος του μακαριωτάτου αρχιεπισκόπου
της αγιοτάτης πρώτης Ιουστινιανής Αχριδών Κυρ. Κυρ. Εγνατίου
Επή αίτους 1659.

Από τις μαρτυρίες του κώδικα της Μονής φαίνεται ότι πρώτοι κτήτορές της ήσαν οι Γεώργιος Γκούτζιας, Μιχάλης Μελιγγέρης και ο ιερομόναχος Αντώνιος Σιπισχιώτης οι οποίοι έθεσαν τα θεμέλια τ ς Μονής το 1634.
Ο Λογιότατος Μητροπολίτης Κορυτσάς, βλαχόφωνος, Ευλόγιος Κουρίλας αναφέρει ότι η Μονή γινόταν πολλές φορές τόπος συνόδων των Μητροπολιτών της περιοχής. Παρά τις καταστροφές και την εγκατάλειψη των τελευταίων σκληρών χρόνων του καθεστώτος Εμβερ Χότζα η Μονή διατηρεί τη μεγαλοπρέπεια της μαρτυρεί το μεγαλείο της ιστορικής Μοσχόπολης.